Pages

Friday, March 16, 2012

Adat Iban - Ripih Nguan Anak Ari Kandung dataika Bujang/Dara

Bejalai betungkatka adat, tinduk bepanggalka pengingat. Nya siti ari pemayuh jaku rambai kitai Iban ti ngenang pengelikun kitai bansa ti bepegai ba adat enggau basa. Kitai betungkatka adat bepun ari kandung indai.... nyentuka lesi bebadi laya sulai...Ari indai ngandung, nyera dataika anak bujang dara


NGANDUNG ENGGAU NYERA

Terubah indu nemu diri deka betubuh bisi tauka ngandung nya lebuh iya ngasaka diri badu datai kain. Ba bulan siti ti nangkanka nya, enti iya nadai ga datai kain nya baru iya tentu nemu diri ngandung. Iya pan lalu belabuh ngitung bulan diri ngandung ari bulan keterubah iya nadai agi datai kain tadi. Pia mega sereta kandung udah lega, indu pan lalu berasai nyera. Lebuh indu nyera iya tetenguk ka mayuh macam utai dempa lebih agi baka buah masam.



BEPENTI

Nyadi lebuh kandung iya udah datat ba tujuh bulan nya baru indu nya enggau laki iya berengkah ga bepenti. Seduai iya mali ngetas randau atas ai tauka atas jalai enggaika indu kelalu begetah lebuh iya beranak. Seduai iya mali nekat ai, mali ngarut, mali nampunka bubu, mali mantangka paku lawang enggaika indu mar beranak. Indu mali ngelilihka minyak ngagai tapa lalu kena ngeminyak pala enggaika anak tuli. Seduai mali ngentakka ulu duku enggaika anak bengal. Seduai mali natuk telu manuk enggaika anak buta. Seduai mali nanam pisang enggaika pala anak besai. Seduai enda tau munuh jelu, burung tauka ular enggaika anak menawa sereta enggau deka bedarah idung. Seduai iya mali ngikis tacu enggaika anak enda tumbuh buk. Seduai mali bilik tama orang bisi nupi lelabi enggaika anak ngeram enda ada. Seduai iya mali narum enggaika anak ada celum. Enti indu nya bejalai ka bukai, nya jalai iya mansang nya ga jalai iya pulai enggaika anak tesut jalai ada. Seduai iya mali makai utai dalam kibung enggaika beranak mengkang. Seduai iya mali ngema batu enggaika anak tungkut. Seduai iya mali megaibangkai enggai ka anak menawa luput. Udah anak ada tang indal agi bisi getah dia apai iya mali nyilup tuduh enggau mali nekat ai. Sereta indu udah beranak penti pemali bukai enda mali dikereja agi ketungkah an pemali ti besai agi ngagai maya anak mit nyau tau maut kaki diri nya baru penti pemali abis.



BERANAK

Pengelama indu ngandung semilan bulan semilan ari. Sereta anak nya ada, orang ti ngulu kia ka lalu nuntungka papung tengkiung, tang kamaya tu nyau ditimbakka senapang. Kebuah iya pia laban ngambika anak nya beseregah lalu nyabak. Udah anak ditetak tali tampok tauka temuni (antu muni), iya lalu diberi mandi, udah nya lalu dibedung. Udah tembu medung iya, nya baru iya digalika lalu dikujuk ngena pua kumbu.

Lebuh orang ngintu anak mit dia indu bukai ka endang masal ngintu orang beranak pan lalu maut perut indal iya. Udah sida tembu bepaut, nya baru tubuh iya serap diunsut sida enggau lia, udah nya baru malut enggau balut tekalung.



BEKINDU

Udah iya tembu balut nya baru orang nudukka iya bekindu. Sereta baru duduk, iya lalu disapi enggau asi tiga suap. Sekumbang iya ka bekindu, utai dempa iya kena ngulai asi nya salai ikan, paku kubuk enggau buah pulur, tang semua lauk tu digulai enggau ai lia magang. Ai tauka lulun lia pan dempa iya mega ngambi ka tubuh iya angat.

Nyadi pengelama indu bekindu empat puluh satu malam. Nyadi jalai orang niap malam iya bekindu, tiang dicunting sida enggau kapu. Kebuah alai ngaga kelai ba tiang, laban kalia Iban nadai kelinda ari bulan. Nyadi kamaya tu laban semua orang nyau udah nemu nyurat magangnya baru sida ngitung malam ng ari bulan baka jalai bansa bukai. Nyadi unggun kena indu nya bekindu nitih ka menua endur iya diau. Enti indu di menua ulu, iya diasuh ngena unggun kayu malam, unggun manding tauka lensat.



NENGKADAH HARI ENGGAU NGETUP GARAM

Sereta tali tampuk udah tingkil kira empat lima ari udah anak mit nya ada, nya baru iya dibai ini iya tauka indu ka tuai agi umur dalam rumah nya pansut ke tanju ngambika iya engkadah ari. Lebuh engkadah ari dia anak mit nya lalu diculitka garam ba mulut. Udah nya baru disampi munyi tu:

“O hoi! Ni nuan Petara, ni nuan ini Inda rabung mendung, Ini Inee rabung ari. Ni nuan Serangindit ke ngaga langit ari buah embawang lanja, peda, tela, jaga, kemat ka ucu kami. Beri iya pemidik, beri iya pengelansik, asuh iya benama, awakka iya beberita diau di menua. Asuh iya gerai, asuh iya nyai asuh iya kaya, asuh iya raja. Gayu meh iya tu ku Sentuku, gerai ku Selampandai, nadai utai ngawa ku Petara.”



NGAGA NAMA ANAK

Nyadi kalia Iban enda beguai ngaga nama anak. Sekumbang anak nya agi mit iya dikumbai Ulat, enda milih lelaki tauka indu.

Lebuh apai indai ngagaka anak sida nama nitihka adat Iban kenyau ari kelia madah ngagai kaban apai indai enda aki ini bilik sepiak, awakka ngiga nama aki ini ke udah mati ka diangkatka nama anak Ulat tu. Nitihka adat Iban ngangkatka nama aki tauka ini ari apai tauka ari indai orang ka udah parai. Lebuh orang nyunggaka anak mit dia orang ke ngemata ka ricah bendar. Gendang taja enda tentu dipangkung bendar lebuh nya tang anembiak enti sida deka mangkung enda ditanga, ngambika bisi kena mampul pending awakka enda ninga burung manah tauka jai enti bisi bemunyi.

Udah anak nya diberi mandi, enti anak mit nya lelaki sayap manuk sepiak ditancang ngena benang mansau lalu dituat ka ba baur berayang. Enti iya indu laletan ga kena orang nuatka sayap manuk. Semak sayap manuk nya tadi di engkah ka orang piring siti atas kelingkang digantung orang ari pucuk buluh agi bedaun.

Tembu pengawa di ai, orang lalu pulai ke rumah. Sida ka pulai tu beripih baru baka ke mansang tadi lalu agi dilagu enggau gendang enggai ka ninga burung. Datai sida di rumah anak lalu dipangku indai iya dibai duduk atas setawak ba tengah ruai dibap ngena pua kumbu awakka ditatap enggau ai. Nyadi ai kena orang betatap nya ai batu penabar burung, ai ringgt, ai tincin mas engkah dalam pinggai besai.

Udah orang tembu natap anak seduai indai enggau ai pencelap nya baru orang lalu bempa ka penganan, tuak arak enggau macam pemakai bukai ka dikemisika sida. Udah tembu nya, nyau tengah ari nya baru orang lalu makai di ruai nya dikumbai makai diruaj meri anak mandi.



DIWA

Lebuh umur anak nya kurang lebih nyau manggai ba enam bulan, nya baru iya diwa aka tauka ini ti ngibun iya. Ba maya umur tu mega, indai iya empu nyau tau ninggalka iya gawa ke umai enggau ngagai endur bukai ke enda bengat jauh ari rumah. Kebuah iya enda tau turun jauh laban anak nya enda tau enda ditusuka iya. Lebuh aka tauka ini iya ngiia anak mit nya, leka wa sida manah bendar nitih ka penau sida berua. Sida ngayuka iya enti anak nya lelaki iya kering, jampat, regas, berani Iebuh maya ngayau mulau. Enti iya indu, sida ngayu ka iya pandai muntang, pandai nengkebang, landik ngikat landik ngebat ngaga pun laban nya endang rabung pengawa sida ke indu.

Sekumbang anak mit nya apin bisi adi, endang ka baka jalai Iban, iya agi tinduk begulai enggau apai indai. Nyadi enti iya udah ngadi nya baru tinduk enggau aki seduai ini.



MINCING LABU

Anak indu baru tau dikumbai mincing labu lebuh umur iya datai enam taun. Jaku tu dikena Iban bendar lebuh orang nanyaka maya umur anak iya.

Nyadi anak lelaki enti datai ba maya nya umur dikumbai baru sirat-leka, reti nya ama deka besirat ama agi ga deka telanjai, laban iya apin tentu nemu malu.

Tang deh ba maya nya umur anak indu enggau lelaki agi saum main. Sida nindu besulu diri sama diri nyabung dairn engkerajai, nyabung daun nan enggau nyabung daun bukau ha sebelah babas semak rumah tauka ditembawai.



SINTAL LEKA / MELIT LEKA

Baru nemu sintal leka reti nya anak indu nya kira baru umur baruh ari 6 taun lalu iya nguji ka diri masuk ka kain tang bedau tentu nemu nyintal ka kain lalu dileka ka iya. Anak lelaki pan bakanya mega, dikumbai orang baru nemu melit leka, retinya dibelitka sirat ngelinggi punggung ensepi enda nyadi lalu dileka ka iya ga. Baka nya mega maya anak lelaki ke baru tau ngambi kayu, umur iya kira 7 taun.



NGANGKATKA DIRI BUJANG ENGGAU DARA BIAK

Nyau datai ba umur sepuluh taun, nya baru anak indu belabuh tinduk kediri. Ari iya berengkah beserara tinduk ari apai indai iya lalu digagaka sida peninduk ti manah bendar kena mandang ka diri bisi anak dara. Agi kelia lebuh anak indu maya nya umur, enti iya anak orang ke tuai megai menua, iya diumbung di sadau dijaga kaban ulun sida ke indu. Pengelama iya diumbung bakanya nyentuk ka ari iya nurun belaki.

Nyadi anak lelaki ba maya nya umur, iya apin nyerara diri tinduk kadiri di ruai enti bujang bukai nadai tinduk semak ruai sida.

Endang adat Iban kenyau ari jeman dulu, enti anak nyau deka ngangkatka diri bujang, iya lalu diasuh apai iya besunat. Pengawa tu taja iya enda tau enda dikereja tiap iku anak Iban ke lelaki, iya okai pengawa di rami, tang dipelalai ka enggau bendar. Semua anak lelaki Iban enggai enda besunat, laban sida takut ka diri di kumbai orang kulup.



BELABUH BELAJAR GAWA

Nyadi anak indu enti umur iya udah manggai ba tujuh tauka delapan taun dia iya lalu mupuk diajar indai tauka ini iya berapi, nutuk enggau ngisar. Kebuah bakanya, ka satu, awakka iya jampat tau nulung sida sebilik gawa, enggau kadua beguai ka iya landik ngereja pengawa ti endang dikereja anak indu, kena iya ngidup ka diri empu ke dudi ari ila.

Nyadi anak lelaki ba maya nya umur baru belajar ngerangkang. Iya apin tau ngambi kayu, laban iya apin tekenaka kapak tauka beliung kena nebang, mungga enggau melah kayu. Pia mega an maya nya umur anak lelaki pen lalu belabuh nitih ka apai iya gawa ka babas. awakka iya meda ka gaya orang ngereja pengawa.

Nyadi anak indu entj umon iya nyau manggai tigabelas taun nya baru berengkah belajar nganyam. Utai dub dipelajar ka iya nya nganyam baka, nganyarn raga enggau nganyam utai bukai ti mudah dipadahka indai seduai ini iya.

Nyadi anak lelaki ba maya nya umur baru ngengkah ka cmi belajar ngena kapak tauka beliung, dikena ngambi kayu.



NGANGKATKA DIRI BUJANG ENGGAU DARA BENDAR

Lebuh umur anak lelaki nyau manggai empatbelas taun iya belabuh ngemujangka diri bendar. Lebuh nya apai indai iya ngajar iya jalai basa, jalai jaku siru, jaku manah enggau orang bukai. Pia mega ba mala tu umur anak lelaki baru nguji kadiri enggau bujang ka tuai agi ngayap. Nyadi laban ngayap tu endang uti hujang enggau dara bansa Iban, nya alai jaku di kena lelaki bebasaka indu Iebuh ngayap enda tau enda dipelajar ka sida bendar. Sida enda tau enda bebasa ka balai orang dara, bebasa ka orang ke tinduk nyangka orang bisi mimpi lalu naka ulih bejimat bejalai niti rumah orang. Nyadi enti sida jelar-jelar, ari penatai sida enggau jalai jaku sida, indu ke besai ati nemu lelaki nya anak orang ke kurang ajar. Indu enda rindu ka perangai lelaki baka nya.



Nyadi ari randau Iebuh ngayap mayuh bendar lelaki madahka diri deka bebini indu, tauka madahka diri kia ka endang ari asuh apai indai iya nanya indu nya ka bini. Lebuh ninga jaku tu indu enda tau enda berunding bendar. Kada ka jaku nya amat, kada enda semina deka ngulihka tubuh iya aja. Nya alai banya indu mayuh bendar meh penguji. Sida madahka diri apin deka belaki enti lelaki nya apin ngayan ka tanda iya anak lelaki. Baka tu tanda nya amat anak lelaki. Iya puas udah berambun ka nyawa pegi ka menua bukai ngiga nama ngiga reta. Agi mega lebuh munsuh agi mayuh kalia suah bendar orang ke dara ngumbai diri enda belaki ngapa enti tapa jari lelaki nya apin dicerengga enggau darah tau ka apin di tegulun. Laban peransang orang ka indu munyi nya, nya kebuah lelaki Iban kalia jarang enda pegi, jarang enda enggau ngayau, laban takutka diri pedis bulih induka bini. LeIaki ti enda mindah ari rumah rambau orang ka tuai kalia, nya ka dikumbai orang buyan lalu tau masok ke kain indu. Sida nya mar bendar tulih ka indu ke belinsar begamal ka bini.




Nambahka nya lebuh anak indu nyau ngangkatka diri dara bendar, enti bisi lelaki nanya iya ka bini, iya nyau tau diatur apai indai iya belaki. Umur anak dara Iban suah diatur belaki lebuh iya manggai bendar tujuh belas taun. Lebuh anak indu nya ngenaraka diri, dia inda iya lalu ngajar iya semua jalai nyaga tubuh diri dara. Iya diajar enda tau enda nemu ngaduka jalai basa enggau jaku kena berandau enggau anak lelaki ti ngayap ngagai iya. Iya endang nemu mega endang adat anak lelaki ngayap. Tang bulih enggau enda tubuh iya, nya atas ati indu empu, laban lelaki ti datai ba tikai balai iya enda tau bulih kediri enti ati indu enggau lelaki enda sama deka ka pangan nitihka pemanah budi enggau kelakar anak lelaki. Indai iya ngajar iya utai tu belalai bendar, lalu enggau naka ulih iya madah ka reti lelaki ke deka nipu enggau iya ti mai ati bendar deka bebini.

Menua Aku

Simanggang menua aku,
diselaput selimut putih remang biru.
Sri Aman menua kami,
kampung basah teritik embun pagi.
Kulu kili enda jauh bebali,
jauh dudi tinggal kediri.
Tu meh gaya menua iban ili ulu,
Simanggang menua aku.

Penyinu, penyayau, pengasih, enggau penyayang,
ari pasar Simanggang nyentukka Punggu Tapang,
dikelingi gunung bukut kelingkang,
te mayuh penumbuh laun mansang.
Menua repa munggu bepaya minta randang,
menua kampung endur bejit bejelangkit ngerinyik tusang,
ahh... lapa meh nuan lubah maju?
Ohh... Simanggang menua aku.

Wong Padung beberita endur bala merejuk tungging,
Wong Papu agi mabu tepian bunsu telanjing,
limpang ke Kara mansa menua Punggu Tapang,
kekiba kekanan emperan repa madang lalang.
Tuai rumah, pengulu enggau pengari menua tuju betentang,
baka ke nganti ambai peransang tunang,
ari Kuching melunggang Sungai Tenggang,
mansa Lachau udahnya Punggu Tapang,
nya rumah panjai aku,
Simanggang menua aku.

Ngarapka sapa bala Keling Aji,
ngemansangka menua ngempung mensia ngenanka nengeri,
ya lapa belampung bepilih kita menteri,
batu bata atap sing ukai subsidi,
dikenang mabuk nurun ngundi,
ngenang poverty, mere absurdity,
sinu ngenang my love for you,
Ohh... Simanggang menya aku.